کتابُ الحجّ
جلسه هشتم
\
موارد استثناء شده از اموال
و یستثنى له من جملة ماله داره، و ثیابه، و خادمه و دابته، و کتب علمه اللائقة بحاله ، کما و کیفا عینا و قیمة ، و التمکن من المسیر بالصحة، و تخلیة الطریق، و سعة الوقت
استثنائات اموال عیناً و قیمةً :
عیناً و قیمةً :
یعنی این چند چیز مذکور ، استثناء شده اند چه عین آنها و چه قیمت آنها (یعنی اگر عین آنها را دارد، خود آنها مستثنی هستند و واجب نیست بفروشد برای حج ، و اگر عین آنها را ندارد بلکه پول آنها را دارد، پول آنها مستثنی است یعنی با داشتن پول آنها ، مستطیع نیست تا واجب باشد پول آن را خرج تهیه زاد و راحله برای حج کند بلکه آن پول را صرف کند برای خرید خانه و یا لباس و کتب علمی).
شرط دیگر امکان رفتن به حج
والتمکن من المسیر..
یعنی (شرط دیگر وجوب حج) امکان رفتن به حج، به اینکه سالم باشد (از نظر مزاجی و مریض نباشد) و راه مکه باز باشد و وسعت وقت (به اندازه ای که بتواند خود را به مکه برساند و اعمال حج بجا آورد) داشته باشد.
شرطِ امکانِ رفتن به حج
1) سلامت مزاج
2) باز بودن راه
3) وُسعت وقت
2) شرط صحّت حج
و شرط صحته الإسلام فلا یصح من الکافر و إن وجب علیه،
إسلام شرط صحّت حجّ
و شرط صحته الإسلام ...
شرط صحت حج ، مسلمان بودن است پس حج از شخص کافر ، صحیح نیست هر چند بر او واجب می باشد (یعنی بر کافر واجب است حج در صورتی که مستطیع شود، زیرا چنانکه مکرر دانسته شده بر کافر ، واجبات دین واجب است و مکلف به فروع است و خطابات شامل او هم میباشد و باید مانع را که کفر باشد از خودش بر طرف سازد تا عمل از او صحیح واقع شود پس اگر حج را در حال کفر بجا آورد صحیح نیست مانند بقیه عبادات که بجا آورد هر چند کافری باشد که معتقد وجوب آن بوده و با تمام شرایط معتبره با قصد قربت بجا آورد باز صحیح نیست، زیرا اسلام شرط صحت آن می باشد).
3) شرط مباشرت حج
و شرط مباشرته مع الإسلام و ما فی حکمه التمییز فیباشر أفعاله الممیز بإذن الولی
اسلام و تمییز شرط مباشرت
و شرط مباشرته، مع الاسلام...
شرط مباشرت حج، (که خود شخصا می خواهد حج بجا آورد) علاوه بر مسلمان بودن، این است که قوه تمییز (و جداسازی) داشته باشد یعنی آن کسی می تواند افعال حج را خودش بجا آورد که قوه تشخیص و جدا سازی ارکان و اجزاء حج و شرایط آن را داشته باشد پس بنابراین چون حج بر بچه ممیز که قوه تمییز دارد مستحب میباشد اگر بخواهد حج بجا آورد می تواند (در صورتی که ولى او اجازه حج دهد) خودش افعال حج را بجا آورد و لازم نیست ولی او اعمال حج را بر او جاری سازد بخلاف بچه غیر ممیز که اگر ولی او مثل پدر بخواهد او را حج بدهد که برای پدر مستحب است، باید پدر مباشرت در کارهای حج بچه داشته باشد و اعمال حج را بر او جاری سازد).
تمییز شرط مباشرت
و شرط مباشرته...
شرح : یعنی شرط اینکه صحیح باشد خودش کارهای حج را انجام دهد (دو چیز است که آن عبارت است از:) علاوه بر اسلام - و چیزی که در حکم اسلام است به اینکه تمییز داشته باشد (که ارکان و اجزاء حج را از شرایط آن تشخیص بدهد)
بچه مُمَیِّز
پس بنابراین، بچه ممیز (اگر بخواهد حج بجا آورد ، که برای او مستحب است) صحیح است خودش انجام دهد أفعال حج را البته به اجازه ولی اش
بچه و دیوانه
و ما فی حکمه
شارح این جمله را اضافه کرده تا حج بچه و دیوانه هم داخل شود ، زیرا بعضی از فقهاء معتقدند که شرط تحقق اسلام و اطلاق مسلمان بر انسان این است که شخص، مکلف باشد پس غیر مکلف مثل بچه و دیوانه هر چند معترف به احکام اسلام باشند ، در حقیقت مسلمان نیستند بلکه در حکم مسلمانند
نکتــه :
در حج مستحبی پسر نابالغ ، اجازه ولی او شرط می باشد.
و مقصود از ولی در اینجا گفته اند آن کسی است که ولایت دارد تصرف در مال بچه یا مجنون کند
مثل پدر و جد و وصی پدر و جد ، و حاکم شرع و امین حاکم و وکیل حاکم.
کسانی که بر بچّه ولایت دارند
1) پدر
2) جدّ
3) وصیّ پدر
4) وصیّ جدّ
5) حاکم شرع
6) امین حاکم
7) وکیل حاکم
حجّ بچّه غیر مُمَیّز
و یحرم الولی عن غیر الممیز إن أراد الحج به ندبا طفلا کان، أو مجنونا، محرما کان الولی، أم محلا، لأنه یجعلهما محرمین بفعله، لا نائبا عنهما فیقول: اللهم إنی أحرمت بهذا إلى آخر النیة ..
استحباب حج بچه غیر ممیز و دیوانه
و یحرم الأولى عن غیر...
از آنجا که بر ولیِّ بچه غیر مُمَیّز و دیوانه ، مستحب است آنها را حجّ بدهد و از طرفی چون بچه و دیوانه قوه تمییز ندارند و قصد حقیقی از آنها ممکن نیست
مباشرت ولیّ برای غیر ممیز و دیوانه
فلذا ولیّ اگر بخواهد آنها را حج بدهد باید خودش مباشرت در کارهای حج آنها نماید و اعمال حج را بر آنها جاری سازد
إحرام ولیّ از طرف غیر ممیز و دیوانه
به این کیفیت که ابتدا از طرف بچه و یا دیوانه احرام ببندد به این معنی که نیّت إحرام او را بکند (به این صورت که بگوید: خدایا به این بچه یا دیوانه، احرام می بندم و به این کار ، بچه را مُحرِم قرار می دهد
تَلبیه غیرمُمَیز و دیوانه
سپس بچه را امر کند به گفتن تلبیه (به این معنی که جمله «لبیک اللهم لبیک» تا آخر را به او تلقین کند که بچه بگوید) اگر بچه بتواند بگوید و اگر نتواند، خود ولی از طرف او بگوید.
لباس احرام و ترک محرمات و طواف
سپس دو لباس احرام را به بچه بپوشاند و از چیزهایی که در حال احرام باید ترک شود پرهیزش دهد و وقتی خواست او را طواف دهد صورت وضویی به او بدهد (چون وضوی حقیقی از او ممکن نیست، زیرا نمی تواند نیت کند) و سپس او را وا دارد به طواف که خود بچه طواف کند یا اینکه او را طواف دهد به اینکه بچه را از عقبش براند یا اینکه دست او را بگیرد و بِکِشد و طواف دهد. و اگر به هیچکدام از اینها نشد، نایب بگیرد برای بچه در طواف ، و دو رکعت نماز طواف را در صورتی که بچه کمتر از شش سال داشته باشد خود ولی به جای او بخواند، و اگر چنانچه بچه را امر کند به اینکه صورت نمازی بجا آورد بهتر است. و همچنین در سایر کارهای حج امرکند تا بچه بجا آورد در صورتی که بچه بتواند انجام دهد و اگر نتواند خود ولی به نیابت از بچه انجام دهد. و وقتی این کارها را ولی بر بچه جاری کرد، ثواب یک حج به ولی می دهند.
اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، صفحه : 63 کِتَابُ الْحَجِّ
[الفصل] الْأَوَّلُ:یَجِبُ الْحَجُّ عَلَى الْمُسْتَطِیعِ
[الفصل] الْأَوَّلُ:یَجِبُ الْحَجُّ عَلَى الْمُسْتَطِیعِ‌مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْخَنَاثَى عَلَى الْفَوْرِ مَرَّةً بِأَصْلِ الشَّرْعِ، وَ قَدْ تَجِبُ بِالنَّذْرِ وَ شِبْهِهِ وَ الاسْتِئْجَارِ وَ الْإِفْسَادِ وَ یُسْتَحَبُّ تَکْرَارُهُ وَ لِفَاقِدِ الشَّرَائِطِ، وَ لَا یُجْزِى کَالْفَقِیرِ وَ الْعَبْدِ بِإِذْنِ مَوْلَاهُ، وَ شَرْطُ وُجُوبِهِ الْبُلُوغُ وَ الْعَقْلُ وَ الْحُرِّیَّةُ وَ الزَّادُ وَ الرَّاحِلَةُ وَ التَّمَکُّنُ مِنَ الْمَسِیرِ، وَ شَرْطُ صِحَّتِهِ الْإِسْلَامُ، وَ شَرْطُ مُبَاشَرَتِهِ مَعَ الْإِسْلَامِ التَمْیِیزُ. وَ یُحْرِمُ الْوَلِیُّ عَنِ غَیْرِ الْمُمَیِّزِ نَدْباً، وَ یُشْتَرَطُ فِی صحَّتِهِ مِنَ الْعَبْدِ إِذْنُ الْمَوْلَى، وَ شَرْطُ صِحَّةِ النَّدْبِ مِنَ الْمَرْأَةِ إِذْنُ الزَّوْجِ، وَ لَوْ أُعْتِقَ الْعَبْدُ أَوْ بَلَغَ الصَّبِیُّ أَوْ أَفَاقَ الْمَجْنُونُ قَبْلَ أَحَدِ الْمَوْقِفَیْنِ صَحَّ وَ أَجْزَأَهُ عَنْ حِجَّةِ الْإِسْلَامِ، وَ یَکْفِی الْبَذْلُ فِی تَحَقُّقِ الْوُجُوبِ وَ لَا یُشْتَرَطُ صِیغَةٌ خَاصَّةٌ.فَلَوْ حَجَّ بِهِ بَعْضُ إِخْوَانِهِ أَجْزَأَهُ عَنِ الْفَرْضِ،وَ یُشْتَرَطُ وُجُودُ مَا یَمُونُ بِهِ عِیَالَهُ الْوَاجِبِی النَّفَقَةِ‌إِلَى حِینِ رُجُوعِهِ، وَ فِی اسْتِنَابَةِ الْمَمْنُوعِ بِکِبَرٍ أَوْ مَرَضٍ أَوْ عَدُوٍّ قَوْلَانِ، وَ الْمَرْوِیُّ عَنِ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ ذَلِکَ، وَ لَوْ زَالَ الْعُذْرُ حَجَّ ثَانِیاً. وَ لَا یُشْتَرَطُ الرُّجُوعُ إِلَى کِفَایَةٍ عَلَى الْأَقْوَى، وَ لَا فِی الْمَرْأَةِ الْمَحْرَمُ، وَ یَکْفِی ظَنُّ السَّلَامَةِ. وَ الْمُسْتَطِیعُ یُجْزِئُهُ الْحَجُّ مُتَسَکِّعاً، وَ الْحَجُّ مَاشِیاً أَفْضَلُ إِلَّا مَعَ الضَّعْفِ عَنِ الْعِبَادَةِ فَالرُّکُوبُ أَفْضَلُ، فَقَدْ حَجَّ الْحَسَنُ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَاشِیاً مِرَاراً، وَ قِیلَ: إِنَّهَا خَمْسَةٌ وَ عِشْرُونَ حِجَّةً، وَ الْمَحَامِلُ تُسَاقُ بَیْنَ یَدَیْهِ.وَ مَنْ مَاتَ بَعْدَ الْإِحْرَامِ وَ دُخُولِ الْحَرَمِ أَجْزَأَهُ، وَ لَوْ مَاتَ قَبْلَ ذَلِکَ وَ کَانَ قَدِ اسْتَقَرَّ فِی ذِمَّتِهِ قُضِیَ عَنْهُ مِنْ بَلَدِهِ فِی ظَاهِرِ الرِّوَایَةِ، فَلَوْ ضَاقَتِ التَّرِکَةُ فَمِنْ حَیْثُ بَلَغَتْ وَ لَوْ مِنْ الْمِیقَاتِ.وَ لَوْ حَجَّ ثُمَّ ارْتَدَّ‌ثُمَّ عَادَ لَمْ یُعِدْ عَلَى الْأَقْرَبِ، وَ لَوْ حَجَّ مُخَالِفاً ثُمَّ اسْتَبْصَرَ لَمْ یُعِدْ إِلَّا أَنْ یُخِلَّ بِرُکْنٍ، نَعَمْ یُسْتَحَبُّ الْإِعَادَةُ.الْقَولُ فِی حَجِّ الْأَسْبَابِ:لَوْ نَذَرَ الْحَجَّ وَ أَطْلَقَ کَفَتِ الْمَرَّةُ‌وَ لَا تُجْزِئُ عَنْ حِجَّةِ الْإِسْلَامِ، وَ قِیلَ: إِنْ نَوَى حِجَّةَ النَّذْرِ أَجْزَأَتْ وَ إِلَّا فَلَا. وَ لَوْ قَیَّدَ بِحِجَّةِ الْإِسْلَامِ فَهِیَ وَاحِدَةٌ وَ لَوْ قَیَّدَ غَیْرَهَا فَهُمَا اثْنَتَانِ وَ کَذَا الْعَهْدُ وَ الْیَمِینُ، وَ لَوْ نَذَرَ الْحَجَّ مَاشِیاً وَجَبَ وَ یَقُومُ فِی الْمِعْبَرِ، فَلَوْ رَکِبَ طَرِیقَهُ أَوْ بَعْضَهُ قَضَى مَاشِیاً، وَ لَوْ عَجَزَ عَنِ الْمَشْیِ رَکِبَ وَ سَاقَ بَدَنَةً.وَ یُشْتَرَطُ فِی النَّائِبِ‌الْبُلُوغُ وَ الْعَقْلُ وَ الْخُلُوُّ مِنْ حَجٍّ وَاجِبٍ مَعَ التَّمکُّن مِنْهُ وَ لَوْ مَشْیاً وَ الْإِسْلَامُ وَ إِسْلَامُ الْمنُوبِ عَنْهُ وَ اعْتِقَادُهُ الْحَقَّ إِلَّا أَنْ یَکُونَ أَبَا النَّائِبِ.وَ یُشْتَرَطُ نِیَّةُ النِّیَابَةِ مِنْهُ وَ تَعَیُّنُ الْمَنُوبِ عَنْهُ قَصْداً، وَ یُسْتَحَبُّ لَفْظاً عِنْدَ الْأَفْعَالِ، وَ تُبْرَأُ ذِمَّتُهُ لَوْ مَاتَ مُحْرِماً بَعْدَ دُخُولِ الْحَرَمِ وَ إِنْ خَرَجَ مِنْهُ بَعْدُ، وَ لَوْ مَاتَ قَبْلَ ذَلِکَ اسْتُعِیدَ مِنَ الْأُجْرَةِ بِالنِّسْبَةِ، وَ یَجِبُ الْإِتْیَانُ بِمَا شُرِطَ عَلَیْهِ حَتَّى الطَّرِیقِ مَعَ الْغَرَضِ، وَ لَیْسَ لَهُ الاسْتِنَابَةُ إِلَّا مَعَ الْإِذْنِ صَرِیحاً أَوْ إِیقَاعُ الْعَقْدِ مُقَیَّداً بِالْإِطْلَاقِ، وَ لَا یَحُجُّ عَنْ اثْنَیْنِ فِی عَامٍ، وَ لَوِ اسْتَأْجَرَاهُ لِعَامٍ فَسَبَقَ أَحَدُهُمَا صَحَّ السَّابِقُ وَ إِنْ اقْتَرَنَا بَطَلَا، وَ تَجُوزُ النِّیَابَةُ فِی أَبْعَاضِ الْحَجِّ، کَالطَّوَافِ وَ السَّعْیِ وَ الرَّمْیِ مَعَ الْعَجْزِ، وَ لَوْ أَمْکَنَ حَمْلُهُ فِی الطَّوَافِ وَ السَّعْیِ وَجَبَ وَ یُحْتَسَبُ لَهُمَا.وَ کَفَّارَةُ الْإِحْرَامِ فِی مَالِ الْأَجِیرِ وَ لَوْ أَفْسَدَ حَجَّهُ قَضَى فِی الْقَابِلِ، وَ الْأَقْرَبُ الْإِجْزَاءُ، وَ یَمْلِکُ الْأُجْرَةَ.وَ یُسْتَحَبُّ إِعَادَةُ فَاضِلِ الْأُجْرَةِ، وَ الْإِتْمَامُ لَهُ لَوْ أَعْوَزَ وَ تَرْکُ نِیَابَةِ الْمَرْأَةِ الصَّرُورَةِ وَ الْخُنْثَى الصَّرُورَةِ، وَ یُشْتَرَطُ عِلْمُ الْأَجِیرِ بِالْمَنَاسِکِ وَ قُدْرَتُهُ عَلَیْهَا وَ عَدَالَتُهُ فَلَا یُسْتَأْجَرُ فَاسِقٌ وَ لَوْ حَجَّ أَجْزَأَهُ، وَ الْوَصِیَّةُ بِالْحَجِّ تَنْصَرِفُ إِلَى أُجْرَةِ الْمِثْلِ وَ یَکْفِی الْمَرَّةُ إِلَّا مَعَ إِرَادَةِ التَّکْرَارِ.وَ لَوْ عَیَّنَ الْقَدْرَ وَ النَّائِبَ تَعَیَّنَا، وَ لَوْ عَیَّنَ لِکُلِّ سَنَةٍ قَدْراً وَ قَصَرَ کُمِّلَ مِنَ الثَّانِیَةِ فَإِنْ لَمْ تَسَعْ فَالثَّالِثَةُ، وَ لَوْ زَادَ حُجَّ مَرَّتَیْنِ فِی عَامٍ مِنَ اثْنَیْنِ. وَ الْوَدَعِیُّ الْعَالِمُ بِامْتِنَاعِ الْوَارِثِ یَسْتَأْجِرُ عَنْهُ مَنْ یَحُجُّ أَوْ بِنَفْسِهِ، وَ لَوْ کَانَ عَلَیْهِ حِجَّتَانِ إِحْدَیهُمَا نَذْرٌ فَکَذَلِکَ إِذِ الْأَصَحُّ أَنَّهُمَا مِنَ الْأَصْلِ، وَ لَوْ تَعَدَّدُوا وُزِّعَتْ، وَ قِیلَ: یَفْتَقِرُ إِلَى إِذْنِ الْحَاکِمِ، وَ هُوَ بَعِیدٌ.
فهرست کتاب الحجّ
الفصل الأول فی شرائطه و أسبابه :
الفصل الثانی فی أنواع الحج :
الفصل الثالث فی المواقیت :
الفصل الرابع فی أفعال العمرة :
الفصل الخامس فی أفعال الحج :
الفصل السادس فی کفارات الإحرام :
الفصل السابع فی الإحصار و الصد :
خاتمة : تجب العمرة على المستطیع إلیها سبیلا بشروط الحج